HORA DE LER

HORA DE LER 

28ª SEMANA [4ª SESIÓN]

Ler permite chegar a todas as experiencias: tamén á risa, ao humor. 

Nas suxestións de lectura desta semana: os relatos de Jordi Nopca e Antón Riveiro Coello.

Ilustración: Miguel Ángel Camprubí

HIPATIA DE ALEXANDRÍA. O UNIVERSO NA ANTIGÜEDADE

Hipatia de Alexandría é unha das primeiras científicas de quen se ten referencia. Foi unha mestra de prestixio da escola  neoplatónica e realizou importantes contribucións á ciencia nos campos das matemáticas e a astronomía. Viviu no século IV d. C., nun momento histórico no que o debate científico acerca da posición da Terra no Universo era un interesante tema de discusión e confrontación. O seu pai foi o filósofo e matemático  Teón de Alexandría. Recibiu así  Hipatia unha educación científica moi completa que lle permitiu cultivar varias disciplinas: filosofía, matemáticas, astronomía, música, e durante vinte anos adicouse a ensinar todos estes coñecementos. Deste xeito,  Hipatia converteuse nunha das mellores científicas e filósofas da época. Chegou a simbolizar o coñecemento e a ciencia que os primeiros cristiáns identificaron co paganismo.
      En astronomía, o seu pai  Teón analizou en profundidade a obra de Ptolomeo. O estudo recóllese nos trece libros de Comentarios do  Almagesto nos cales se supón que colaborou a súa filla.  Hipatia tamén levou a cabo unha análise e unha revisión matemática dos movementos dos astros descritos por  Ptolomeo nas Táboas Astronómicas, coñecidas pola súa inclusión no Canon Astronómico de  Hesiquio. Tamén  cartografiou diversos corpos celestes, confeccionando un planisferio. Suponse que  Hipatia mantivo ao longo da súa vida a tese  heliocentrista e as observacións realizadas nos Comentarios de  Teón (libro III) cuestionarían a teoría  xeocéntrica de  Ptolomeo.
     Segundo as cartas de  Sinesio de  Cirena (discípulo de  Hipatia e a través de quen se coñece a maior parte da información sobre ela), as súas clases eran diálogos nos que ela discutía cos alumnos sobre filosofía, matemáticas, astronomía, ética e relixión. Isto proporcionoulle gran fama. A súa influencia e popularidade entre os altos cargos da política imperial e municipal, representaba unha ameaza para os líderes do cristianismo emerxente. O conflito entre o poder civil e o eclesiástico en Alexandría desembocou nun clima de violencia xeral.  Hipatia foi vítima do ataque duns fanáticos cristiáns que a asasinaron.
     Esta época coincide coa fin dunha era de florecemento do coñecemento, que se substituíu por unha era escura que se extendeu ao redor de 1000 anos. A figura de  Hipatia sérvenos para realizar un percorrido polas ideas que os antigos astrónomos tiñan sobre o Universo.

 
O  xeocentrismo

     As teorías  cosmolóxicas máis importantes da antigüidade podemos situalas no século VI a.C. Pitágoras, foi o primeiro en utilizar a palabra Cosmos, é dicir, o concepto de Universo ordenado e harmonioso. Explicaba que a Terra era esférica e estaba en movemento ao redor dun lume central non visible. Defendían a primacía das matemáticas por encima das observacións e os dogmas, e veneraba o carácter sacro do número dez. Isto supoñía que un cosmos perfecto requiría 10 corpos en órbita ao redor do lume central.

     Con todo, o que o home antigo era capaz de concluír ao observar os ceos, era que o Sol, a Lúa e as estrelas parecía que se atopasen nunha superficie esférica que rotaba de maneira uniforme e constante, nun movemento circular ao redor da Terra ao longo do ano, o que daba lugar á translación entre as distintas constelacións  zodiacais. Notaron que cinco desas estrelas se movían de forma estraña xa que non conservaban as súas posicións nas constelacións, do mesmo xeito que a Lúa e o Sol, que tampouco o facían.  Non seguían a mesma traxectoria que o resto dos corpos celestes da esfera, polo que chamaron a estes astros planetas, cuxa orixe  etimolóxica quere dicir “errante”.

     Xa no  século IV a. C. o filósofo Platón pensaba que, a Terra era unha esfera que descansaba no centro do Universo mentres as estrelas e planetas viraban ao redor da Terra en círculos celestiais. Os movementos son circulares porque os seres do ceo son case divinos e os seus movementos serán perfectos. O círculo era a traxectoria perfecta.

Aristóteles (384-322 a. C.), considerado como un dos maiores pensadores da antigüidade e un dos máis  influíntes, cría na existencia dun Universo  finito, no cal non había baleiro e que estaba formado por unha serie de esferas que rotaban en base a un mesmo centro. Explicaba que os planetas viraban ao redor da terra por medio de esferas construídas por unha substancia  purísima e transparente: o  éter, ao que consideraba o quinto elemento xunto aos outros catro que conformaban a teoría de  Empédocles: auga, aire, terra e lume.  Era máis sutil e máis lixeiro e, ademais,  o máis perfecto dos catro. O seu movemento natural era circular. Así, os obxectos celestes movíanse mediante unha forza divina eterna e perfecta a cal transmitía o movemento de esfera en esfera.

     Con todo, este modelo  xeocéntrico tiña un problema importante.  Algúns planetas realizaban un movemento estraño consistente en  retrodecer e logo avanzar dando lugar a unha traxectoria en forma de bucle sobre o fondo das constelacións, ao mesmo tempo que cambiaba o seu brillo. Denomínase  movemento  retrógado e non encaixaba coa descrición simple do Cosmos de Aristóteles.

O modelo  xeocéntrico de  Ptolomeo

     No século II d. C.,  Claudio  Ptolomeo expuxo un modelo do  xeocéntrico do Universo máis completo que o de Aristóteles na súa obra principal O Almagesto. O seu traballo consistiu en estudar a gran cantidade de datos existentes sobre o movemento dos planetas coa fin de construír un modelo xeométrico que explicase ditas posicións no pasado e fose capaz de predicir as súas posicións futuras.  Ptolomeo quixo dar unha explicación xeométrica máis precisa ao modelo, de maneira que a  retrogradación dos planetas puidese encaixar de forma natural. Así era posible manter a mesmas ideas  aristotélicas do momento, no que a esfera era a forma máis harmónica da Natureza, e que xustificaba o movemento natural en forma circular que debían ter os planetas.
No sistema  ptolemaico, cada planeta é movido por dúass ou máis esferas: unha esfera é a súa  deferente que se centra na Terra, e a outra esfera é o  epiciclo que se encaixa na  deferente. O planeta encáixase na esfera do  epiciclo. O  deferente rota ao redor da Terra mentres que o epiciclo rota dentro do  deferente, facendo que o planeta se achegue e se afaste da Terra en diversos puntos na súa órbita, inclusive facendo que diminúa a súa velocidade, se deteña, e se móva no sentido contrario.

     

O  Heliocentrismo na Antigüidade

     Aristarco de Samos foi un importante matemático e astrónomo da antiga Grecia.  Naceu en Samos, e viviu en Alexandría ao redor dos anos 310 e 230 a. C.  Propuxo unha hipótese astronómica  revolucionaria para a súa época. Afirmou que o Sol, non a Terra, era o centro fixo do Universo, e que a Terra, xunto co resto dos planetas, viraba ao redor do Sol. A súa idea baseouna en que o Sol, ao ser de maior tamaño, debía ocupar o centro do Universo. Tamén estableceu que as estrelas eran soles distantes que permanecían impasibles e que o tamaño do universo era moito máis grande do que crían os seus contemporáneos. Foi autor dun dos cálculos máis certeiros con respecto á distancia da Terra ao Sol.
     Con todo, o seu modelo non se tivo en conta, prevalecendo o  xeocentrismo. Iso debeuse a que, a pesar das súas dificultades para sosterse cientificamente, contaba coa gran influencia da escola  aristotélica así como o apoio dunha igrexa que contaba cada vez con máis poder. O  xeocentrismo adecuábase ao que explicaba a Biblia. Por esta razón durante séculos a maioría de astrónomos limitáronse a tratar de perfeccionar o modelo de  Ptolomeo para adecualo ás observacións.

Nicolás  Copérnico. O  Heliocentrismo moderno.

     No século  XVI, o astrónomo polaco Nicolás Copérnico formulou novamente a teoría  heliocéntrica de  Aristarco, sustentándoa en cálculos matemáticos aínda máis precisos. En 1543 publicouse a súa obra póstuma, De  Revolutionibus  Orbium  Coelestium. Esta publicación marcou o comezo do que se lle chamou revolución científica e significou un cambio moi importante no ámbito da ciencia. Coa refutación do sistema  xeocéntrico defendido pola astronomía grega, a civilización rompe coa  idealización do saber incuestionable da antigüidade e lánzase con maior ímpeto en busca do coñecemento.
     Copérnico baseouse nas ideas de  Aristarco e tamén concibiu o Sol como fonte de enerxía, o que debía concederlle un papel preponderante no Universo. Dunha plumada, situar o Sol no centro de Cosmos e a Terra e os demais planetas en movemento circular ao redor deste, supuxo unha simplificación xeométrica e matemática do Sistema Solar. Fixéronse innecesarios os  epiciclos e as  deferentes de  Ptolomeo. O movemento  retrógrado dos planetas observado dende a Terra respondía, simplemente, a unha posición aparente debido á diferente velocidade de movemento dos planetas ao redor do Sol.

     Nos séculos posteriores,  J.  Kepler, I. Newton e A. Einstein darán o impulso necesario para chegar a unha comprensión máis profunda e precisa do Universo.

MARIE CURIE E A RADIACTIVIDADE

Marie  Curie ( 1867-1934 )  foi  unha química e física polaca nada en Varsovia  e posteriormente nacionalizada francesa.  Foi a  primeira  muller en recibir un premio Nobel, a  primeira  persoa e a única  muller en recibir  dous premios Nobel  sendo tamén, ata ou momento, a única  persoa en recibir o premio Nobel en distintas categorías científicas (Física e Química). Foi tamén a  primeira  muller en ser profesora  na  Sorbona de París. Pioneira non  estudo dá  radiactividade,  grazas  ao  seu  traballo ampliamos ou  noso  coñecemento sobre a física nuclear. 

     Os logros científicos de  Marie e ou  seu marido Pierre  Curie son amplamente coñecidos. Na súa tese,  Marie  Curie revelaría que os raios descubertos por  H. Becquerel procedían dunha propiedade intrínseca dos átomos: a radioactividade. No seu laboratorio, o matrimonio conseguiu illar a partir varias toneladas de  pechblenda os axentes activos da radioactividade: así lograron illar un elemento que é 400 veces máis radioactivo que o uranio e que foi bautizado con referencia ao país natal de  Marie: o  polonio. Uns meses despois illarían outro elemento que era o dobre de radioactivo que o  polonio: o radio.

     En 1903, xunto a Pierre  Curie e  Henri  Becquerel,  recibíu o premio Nobel de Física “en  recoñecemento polos extraordinarios  servizos rendidos  nas  súas  investigacións  conxuntas sobre vos fenómenos da radiación  descubertos por  Henri  Becquerel”. En 1911 recibiría ou Nobel de Química “en  recoñecemento polos  seus  servizos non avance dá Química polo  descubrimento de dous elementos: radio e  polonio, o  illamento  do radio e o  estudo da  natureza e  compostos  deste elemento”.

     Nas súas experiencias puido descubrir que os efectos da radioactividade podían ser utilizados no tratamento de enfermidades como o cancro. Nacía así a radioterapia. En 1909 conseguiu emprender en París a creación do Instituto do Radio para o desenvolvemento de dicha técnica.

     En 1934 morreu debido a unha leucemia, probablemente causada polos efectos de longos anos de exposición á radioactividade. Nese mesmo ano e no Instituto francés do Radio, a súa filla  Irène e o seu marido  Frédéric descubrirían a radioactividade artificial, o que lles levaría, tamén a eles, a gañar o Premio Nobel.

      Máis aló do seu interese no estudo da composición íntima da materia, a radioactividade ten  numerosísimas aplicacións que van desde a medicina á datación de obxectos ou o seu uso na xenética.

O  DESCUBRIMENTO DA  RADIACTIVIDADE

     En París, non 1896,  Becquerel  descubriu existencia  duns  raios  descoñecidos que  proviñan  dun sal de uranio.  Notou, que  ao  poñer en contacto ou   composto de uranio  cunha placa fotográfica  envolta en papel negro,  producíase o   mesmo efecto que se a placa  estivese en presenza de raios X.  Becquerel  decatouse de que  as  radiacións  do  composto de uranio non eran  orixinadas por  unha reacción química, e que  ao aumentar a concentración  do uranio no  composto químico  velábase  máis rapidamente a placa  fotográfica que  cando o sal tiña menos uranio.  Ademais,  observou  que o efecto producido  non dependía dos  outros  elementos. Todo  isto  fíxolle  concluír  que as  emanacións   uránicas, como  as  chamou, eran  independentes da forma química  na que se atopase este elemento.

     Marie e Pierre  Curie buscaron  radiacións  xa  non nos elementos puros  senón nos  minerais de uranio.  Ao iniciar ou  estudo  dun mineral de uranio, a pechblenda,  decatáronse de que  as  radiacións emitidas por este mineral eran  máis intensas que  as que observasen nos  compostos puros de uranio. Así,  Marie   Curie  empezou  a separar por procesos químicos todos os elementos   do mineral. Este  produto  contiña un elemento químico  descoñecido ata  entón e  foi  chamado  Polonio. Unha vez separado o  Polonio dos residuos  do mineral, este seguía  emitindo  radiacións, polo que  concluíron que debía de existir  outro elemento. Seguiron separando destes residuos  as  fraccións  materiais e finalmente,  chegaron a atopar no  mesmo ano outro elemento  descoñecido de  radiacións misteriosas, o radio.

A  RADIACTIVIDADE

     Marie  Curie  chamou  radioactividade  á  propiedade que  posúen o radio e  outros elementos inestables de emitir  radiacións espontaneamente. Pero, cal é a natureza da  radiactividade?. Esta  é  xerada a nivel  do núcleo atómico, existindo  tres tipos de  radiacións:  alfa (α) ,  beta (β) e gamma (γ). E.  Rutherford tamén estudou a radioactividade investigando os diferentes tipos de fontes e as súas propiedades. Foi  este o que acuñou os nomes para os seus diferentes tipos seguindo as letras do alfabeto grego. Illou a radiación  alfa e empregouna no seu famoso experimento da lámina de ouro, co que descubriu o núcleo atómico.

     A radioactividade consiste  na emisión de partículas  ou  enerxía  dende ou núcleo  cando este  é inestable. Os tipos de  readiactividade pódense ver na seguinte imaxe:

    

     Na seguinte animación pódese observar como se diferencian os distintos tipos de radiación:

     As leis que rexen os distintos tipos de radiación son as seguintes:

     Como se pode apreciar, un núcleo radioactivo convértese noutro totalmente diferente mediante a emisión de partículas. O que determina que un núcleo  sexa  ou  non radioactivo,  é a estabilidade do mesmo. Así, o carbono-14 é radioactivo, mentres que o carbono máis común, o carbono-12 é estable. Que é o que diferencia a ambos? Pois ben, a diferenza está nos seus núcleos: o carbono-14 é un  isótopo do carbono-12, polo que teñen o mesmo número de  protóns (6 neste caso) sendo a única diferenza entre eles que o primeiro ten dous neutróns máis (8 fronte a 6). O diferente número de neutróns marca a diferenza de estabilidade.

PERIGOS DA RADIOACTIVIDADE

     A radioactividade non só se limita a eses elementos perigosos que descubrimos como o uranio ou o radio. Tamén se pode atopar nas rochas, no espazo exterior, no aire que respiramos, na auga que bebemos e nos nosos propios corpos. Un exemplo son os átomos de carbono-14 que se prodúcen nas interaccións dos raios cósmicos na atmosfera e que están no aire que respiramos.

As desintegracións radioactivas teñen o seu perigo na enerxía e o poder de penetración das partículas emitidas. A exposición a unha gran dose de radioactividade pode producir a morte. Pero tamén é perigosa a contaminación radioactiva cando as substancias entran na cadea alimentaria. Isto provoca que as desintegracións nucleares se produzan no interior do noso corpo provocando mutacións xenéticas que desembocan en cancros e outros graves problemas. En lugares onde se traballa con substancias radioactivas (centrais nucleares, hospitais, etc) é necesaria unha adecuada protección.

APLICACIÓNS DA RADIOACTIVIDADE

     A radioactividade ten numerosas aplicación en diferentes campos. O premio Nobel de Química de 1943 foi outorgado a  G. de  Hevesy por ser o primeiro que utilizou elementos radioactivos naturais (e máis tarde artificiais) como  trazadores para estudar sistemas biolóxicos. O I-131 (con radioactividade β e γ, e período de  semidesintegración de 8 días) leva usándose máis de 50 anos para estudar a actividade do  tiroides. Desde o punto de vista fisiolóxico os elementos químicos máis interesantes como o  C (carbono),  N (nitróxeno) e O (osíxeno) teñen  isótopos emisores β+ de vida media curta, que se usan na técnica  PET (Tomografía por Emisión de  Positróns).  SPECT son as siglas en inglés de  tomografía  computerizada por emisión de fotóns individuais (Single  Photon  Emission  Computed  Tomography). Nesta técnica fanse imaxes dos órganos medindo a distribución dun  radiotrazador previamente inxectado. En  SPECT empréganse  radioisótopos como  Tc-99 e I-123, nos que se emite un só fotón.

     Unha característica importante da radioactividade é, (analizada nunha mostra con millóns de átomos), que a actividade correspondente á desintegración radioactiva segue un ritmo moi preciso. Os núcleos radioactivos caracterízanse polo período de  semidesintegración, que é o tempo que tarda unha cantidade de substancia en  desintegrar a metade dos núcleos. Esta característica permite o seu uso na datación da antigüidade de obxectos cunha precisión moi elevada. Ten moita aplicación en arte e arqueoloxía.

LISE MEITNER E A FISIÓN NUCLEAR

Lise  Meitner naceu en Viena en 1878 no seo dunha familia xudía.  Despois de aprobar un  exame específico realizado ás mulleres para que puidesen acceder á universidade,  logrou entrar e conseguiu estudar baixo a dirección de  Ludwig  Boltzmann. Posteriormente estableceuse en Berlín, onde traballou como profesora de física na universidade da devandita cidade, sendo a primeira muller en obter ese título. En  Berlin pediu permiso a Max  Planck para asistir ás súas clases. Aínda que  Planck sostiña que, por norma xeral, as mulleres non debían acceder á universidade, consideraba oportuno permitírllelo a aquelas que tivesen un talento extraordinario, e non tardou en recoñecerllo a  Lise.

     Formou parte do equipo de investigación de  Otto  Hahn. En 1908  Hahn e  Meitner publicaron varios traballos sobre o  actinio (Ac). Formaron unha parella moi produtiva. A complementariedade dos coñecementos químicos de  Hahn e dos físicos de  Lise posibilitaba a preparación de mostras, a súa medición e interpretación dos resultados. En 1918 mandaron conxuntamente un artigo sobre o descubrimento do  proactinio (Pa) no que consta  Hahn como investigador principal. Esta situación era admitida por  Meitner como fórmula de agradecemento cara a  Hahn e como maneira de compensar a perda de anos de investigación pola súa permanencia na fronte de guerra.  Meitner na década dos 30, detectou por primeira vez un  positrón (a  antipartícula do electrón, que posúe a mesma masa pero carga oposta)
     As dificultades na  Alemaña nazi fixeron que  Lise tivese que escapar. En 1939 saíu clandestinamente nun tren cara a Holanda. Finalmente trasladouse ao instituto de  Manna  Seigbahn situado en Suecia, onde traballou en moi malas condicións. A pesar da distancia, a correspondencia entre  Lise e  Hahn foi moi fluída, e reuníronse varias veces fóra de Alemaña para debater resultados e decidir novos experimentos. En 1902  Hahn e  F.  Strassmann, o seu novo compañeiro de traballo, realizan un experimento que  Lise interpretou como a separación do uranio en dous núcleos menos pesados. Aínda que descoñecían as causas, publicaron os resultados sen ela.  Otto xustificouno por razóns de seguridade, xa que non podía publicar cunha disidente xudía. A pesar diso, é claro que  Lise xunto ao seu sobriño,  O. R.  Frisch,  foron os primeiros en articular e xustificar a fisión nuclear.

    Mediante análises moi coidadosas, atoparon un elemento de número atómico intermedio nunha mostra de uranio bombardeado con neutróns, e puideron deducir que ao bombardear o uranio con neutróns, este capturaba o neutrón e dividíase en dous fragmentos, emitindo unha gran cantidade de enerxía.

     Posteriormente  Otto  Hahn recibiu o Premio Nobel de Química en 1944 polo "seu" descubrimento da fisión nuclear e  Meitner foi completamente ignorada como  co-autora. Uns aseguran que ela por ser xudía debía permanecer nun segundo plano, outros que o seu nome non era moi coñecido no ámbito da ciencia e isto debíase ao seu xénero. Máis tarde, como compensación pola inxustiza cometida ao non ser  correceptora do Nobel, concedéuselle o  premio  Enrico  Fermi. Tamén na súa honra, o elemento de número atómico 109 denomínase  Meitnerio.

A fisión nuclear

    A fisión nuclear supón a división do núcleo dun átomo. Dito núcleo convértese en diversos núcleos cunha masa case igual á metade da masa orixinal. Existe un defecto de masa que se converteu en enerxía e se libera na reacción, segundo a ecuación de Einstein (E= mc2). Nesta ecuación E corresponde á enerxía desprendida,  m á masa da que falamos e  c é unha constante, a da velocidade da luz. A reacción é do tipo:

   

    Pódese apreciar que o núcleo de U-235 se converte noutros dous núcleos de masa intermedia liberando 2  ó 3 neutróns e unha gran cantidade de enerxía. Outro núcleo  fisionable importante é o  plutonio (nos seus varios  isótopos), que se pode obter tamén na fisión do uranio.

    

     Os neutróns liberados poden dar lugar a máis fisións. Desta forma, o número de núcleos  fisionados aumenta en proporción xeométrica dando lugar ao que se denomina reacción en cadea. A enerxía e a radiación liberada en moi pouco espazo de tempo é xigantesca provocando unha gran explosión. Nesta imaxe represéntase a reacción en cadea:

     

     A bomba atómica

     O artigo onde  Lise explica con detalle a fisión nuclear foi publicado na revista  Nature e lanzou á carreira a todos os científicos americanos sobre a posibilidade de construír unha bomba empregando a enerxía de fisión: a bomba atómica. Algúns científicos advertiron a Albert Einstein do perigo de que os alemáns a construísen en primeiro lugar. Einstein escribiulle unha carta ao presidente dos  EE.UU,  Franklin D.  Roosevelt, quen finalmente promoveu a creación o  Proxecto Manhattan. Un proxecto co obxectivo de superar ao proxecto alemán dirixido por  W.  Heisemberg.
     Para a elaboración dunha bomba atómica é necesario que o combustible (p.ex. uranio ou  plutonio) supere una masa crítica, a partir da cal existe un número suficiente de neutróns que dean lugar á reacción en cadea. Por baixo da devandita masa, pérdense moitos neutróns polo que a reacción non chega a producirse.
      No proxecto  Manhatan colaboraron insignes científicos como Robert  Oppenheimer,  Niels  Böhr,  Enrico  Fermi, Ernest Lawrence ou Albert Einstein.  Lise  Meitner foi a única científica que se negou a participar no devandito proxecto, polo que, á parte dos seus logros como muller nesa época, tamén destacou por non perder nunca a súa humanidade. 

 Os traballos para a consecución da primeira bomba nuclear de fisión foron levados a cabo nos Álamos baixo a dirección de  R.   Oppenheimer, e a proba tivo lugar en  Alamogordo (Novo México) o 16 de xullo de 1945. O combustible empregado foi  plutonio-239. Unha bomba atómica de uranio-235 foi lanzada sobre  Hiroshima o 6 de agosto de 1945. O 9 de agosto unha bomba de  plutonio-239 arrasou  Nagasaki. O resto é historia.

Aproveitamento pacífico da enerxía nuclear

     Logo  do final dá segunda guerra mundial, a  sociedade  considerou importante desenvolver un uso pacífico da  enerxía nuclear. Xa en novembro de 1942, E.  Fermi comezou a construción do primeiro reactor nuclear. O Chicago  Pile-1 era unha torre de pastillas de uranio e ladrillos de grafito perfectamente ordenados. O uranio era o combustible e o grafito facía de moderador nuclear. Para manter un control sostido de reacción, por cada 2 ou 3 neutróns postos en liberdade, só a un se lle debe permitir impactar con outro  núcleo de U. Se esta relación é inferior a 1, entón a reacción vai morrer, e se é máis grande vai crecer sen control para dar lugar a unha explosión atómica. Polo tanto, para controlar a cantidade de neutróns libres no espazo de reacción debe estar presente un elemento de absorción de neutróns. Este era o papel do grafito. O 2 de Decembro de 1942 realizouse a demostración do seu funcionamento.
     Hoxe en día os reactores nucleares empregan como combustible uranio enriquecido (uranio no que se aumenta a proporción do  isótopo 235 que é o que sofre a fisión). A maioría dos reactores son controlados por medio de barras de control dun forte material  absorbente, como o  boro ou o  cadmio. O esquema dun reactor responde á seguinte imaxe:

 

     As barras de control son as encargadas de manter a fisión a un nivel axeitado para producir energía que quente o depósito de auga. A calor desprendida converte a auga en vapor a alta presión que move a  turbina producindo electricidade mediante indución electromagnética. É necesaria unha boa refrixeración, polo que as centrais nucleares se atopan próximas ao mar ou grandes ríos.
Como sistema de protección fundamental teñen un gran vaso de formigón que serve de protección en caso de escapes de radioactividade.

Vantaxes e desvantaxes da enerxía de fisión

    Case o 20% da enerxía mundial obtense hoxe en día grazas á fisión nuclear. Nalgúns ámbitos considerana “enerxía limpa” debido a que non produce o tipo de  contaminates que producen os combustibles fósiles. Con todo, as críticas máis feroces vincúlase ao tratamento dos residuos radioactivos que se xeran nas centrais de fisión. Estes residuos conteñen elementos moi radioactivos e cunha vida moi longa. Existe un grave problema co almacenamento dos devanditos residuos, altamente perigosos.

    Outro dos problemas fundamentais é a seguridade. Existe unha probabilidade (aínda que remota) de fallo na central e descontrol do reactor que pode facer imposible evitar que chegue a explotar. O accidente de Chernóbil  foi un accidente nuclear  ocorrido ou 26 de abril de 1986  na central nuclear de Chernóbil, situada  na República Socialista Soviética de  Ucraína. Unha explosión e un incendio lanzaron grandes cantidades de contaminación  radioactiva  á  atmosfera, que se  estendeu sobre gran parte  do oeste de Rusia e Europa.  Foi considerado o peor accidente  nunha central nuclear da historia.
    Dende  entón,  aumentouse  moito a  seguridade  nas  centrais.  Non obstante,  non existe a  seguridade total como  demostra o  máis  recente accidente  na central  xaponesa de  Fukushima.
     O debate sobre a  enrxía nuclear  aínda segue  aberto.

     Infografía: A Enerxía Nuclear

A MULLER E A CIENCIA

     Muller e ciencia son dous termos que rara vez aparecen xuntos. Ao longo da historia, as mulleres científicas foron invisibles e condenadas ao olvido. O seu traballo foi desprezado e posto en dúbida polos prexuízos da sociedade e, na maioría dos casos, o mérito do seu traballo recaeu en homes cos que traballaron e que non recoñeceron os méritos destas mulleres. So temos que ver a historia dos premios Nobel nas categorías de ciencias para decatarnos da inxustiza cometida coas mulleres de ciencia.

As precursoras

         Talvez a científica máis antiga da que se ten noticia é Tapputi-Belatekallim, que fabricaba perfumes alá polo 1200 a.c. Mesturaba flores e aceites con bálsamos e outras substancias, empregando procesos de destilación e filtración. Pódese considerar a primeira química da historia.

Moi importante a figura de Hipatia de Alexandría, matemática, astrónoma e filósofa grega no século IV d.C., que foi  unha das mellores científicas da súa época e pódese considerar como a primeira muller astrónoma. Ao longo de vinte anos adicouse a ensinar, non renunciando ás súas ideas consideradas pagás  polas que, segundo a historia, foi brutalmente asasinada.

       Maria Sybilla (1647-1717). Naturalista e entomóloga. En 1699, conseguiu o permiso para viaxar a Surinam coa fin de documentar exhaustivamente a vida vexetal e, sobre todo, a dos artrópodos, converténdose na primeira aventureira en cruzar o océano.

      Caroline Herschel (1750-1848). Astrónoma alemá que descubriu oito cometas e foi coinventora do telescopio Herschel.

      Émilie du Châtelet (1706-1949). Coñecida por ser a tradutora de I. Newton, foi a figura feminina máis importante da física durante a época da Ilustración na Francia de principios do século XVIII. Matemática, física e filósofa, Émilie é recoñecida por ser a tradutora ao francés dos Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica de Newton, unha das obras máis importantes da historia da ciencia. 

Galardoadas co Nobel

     A invisibilidade da muller nos premios Nobel é evidente. Ata o momento só un 5,61% dos científicos recoñecidos con Nobel de Medicina eran mulleres. Peor porcentaxe ten o Nobel de Química. Tan só catro mulleres viron recoñecidos os seus estudos (Marie Curie, Irène Joliot-Curie, Dorothy Crowfoot Hodgkin e Ada Yonath), que representan un 2,26% do total. E aínda peor na disciplina de Física: tan só dúas científicas recibiron o galardón. Foron Marie Curie e Maria Goeppert-Mayer, que supoñen un 0,95% do cómputo global de científicos premiados nesta disciplina.

Podemos destacar as seguintes:

Marie Curie.  Coñecida a nivel mundial polos seus traballos sobre a radioactividade, Marie Curie foi a primeira persoa en gañar o premio Nobel en dúas disciplinas diferentes. No ano 1898 ela e seu marido Pierre anunciaron o descubrimento de dous novos elementos: o polonio (Po) e o radio (Ra). En 1903 recibiu o Premio Nobel de Física xunto ao seu marido e Henri Becquerel, descubridor da radiactividade. Oito anos máis tarde, en 1911, concedéuselle o premio Nobel de Química, esta vez en solitario.

     A sua filla, Irene Joliot-Curie, recibiu o Nobel de Química en 1935 xunto ao seu marido polos estudos na obtención de novos elementos radiactivos. Tiveron gran importancia no coñecemento das reaccións nucleares en cadea que permitiron o aproveitamento enerxético da fisión nuclear.
     Dorothy Crowfoot-Hodgkin traballou no campo da cristalografía logrando determinar a estrutura de moitas moléculas importantes como a insulina, a vitamina B 12, a penicilina e o colesterol. En 1964 recibiu o premio Nobel de Química pola "aplicación da difracción de Raios X á determinación estrutural de moléculas complexas".
     Ada E. Yonath foi a primeira científica israelí en recibir o premio Nobel. Concedéullese en 2009 xunto aos seus compañeiros,  Venkatraman Ramakrishnan e Thomas A. Steitz, polo uso de técnicas innovadoras no estudo da estrutura e funcionamento dos ribosomas.

     Na disciplina de Física, ademais de M. Curie, só outra muller recibiu o Nobel: Maria Goeppert Mayer en 1963. A partir da análise das distintas cantidades de elementos presentes no Universo e a relación entre esas cantidades,  descubriu que a estrutura do núcleo atómico está formada por capas. A súa idea, que permite explicar por que algúns núcleos son máis estables que outros,  segue sendo clave na actual física cuántica e na teoría atómica

      Rita Levi-Montalcini. Neurobióloga. En 1986 compartiu o Nobel de Fisioloxía e Medicina con S. Cohen (un antigo colaborador), polo descubrimento da substancia que provoca o crecemento das neuronas.

 

As olvidadas

Rosalind Franklin. Empregando a técnica de difracción de raios X obtivo a imaxe clave para descifrar a estrutura do ADN. Partindo dela, os seus colegas, Watson e Crick, moi hábiles, publicaron un estudo en 1953 no que Rosalind non era mencionada. En 1962 os dous recibiron o Nobel de Fisioloxía o Medicina polos seus descubrimentos. Un cancro rematara coa vida de Rosalind catro años antes, con apenas 38 años. De ter estado viva, ¿Rosalind tivese figurado como coautora do gran descubrimento?

Lise Meitner. Nada en Viena, tivo problemas pola súa ascendencia xudía e logrou escapar do Reich. Traballaba xunto a Otto Hahn, co que realizou algúns descubrimentos importantes como o obtención do novo elemento protoactinio (Pa). Tras fuxir a  Suecia, seguiu traballando e comunicándose co seu colega. Foi ela quen realmente descubriu as bases da reacción de fisión nuclear, que comunicou a Otto Hahn. Este publicou o artigo sen mencionala o que, finalmente, provocou que o Nobel se lle concedese só a Hahn en 1944. A súa dobre condición de muller e xudía xogou na súa contra.

      Jocelyn Bell Burnell. O seu proxecto de doutorado consistía en construír un radiotelescopio para estudar os recentemente descubertos cuásares, baixo a supervisión de Antony Hewish. Jocelyn construíu manualmente ese radiotelescopio e dotouno dunha resolución asombrosa. O 28 de novembro de 1968 mediu por primeira vez unha radiación moi leve dunha periodicidade incriblemente precisa. Nun  principio considerouse que podería ser un sinal enviado por vida intelixente doutro planeta. Non obstante ela mesma descartou esa idea medindo esa radiación dende un ángulo distinto do mapa estelar. Esa radiación é o que hoxe se coñece como púlsar. En 1974, Antony Hewish foi galardoado co premio Nobel de Física, xunto con Martin Ryle. Jocellyn Bell non foi distinguida xunto con eles. Cometeuse unha gran inxustiza por ser muller e estudante.

HORA DE LER

HORA DE LER 

27ª SEMANA [3ª SESIÓN]

Estamos moi satisfeitos de ter chegado ata aquí: mulleres do Aguiar escribindo sobre mulleres científicas.
As propostas de lectura desta semana son froitos de colleita propia: os relatos de Julia Nieto Mantiñán (sobre Ada Lovelace —filla do poeta Lord Byron e a matemática Anne Isabella Noel Byron—), Irene Docampo (sobre Karen Horney), Ana Vázquez (sobre Henrietta Leavitt), Berta Manteiga (sobre Hedy Lamarr), ou Andrea Solís (sobre Valentina Tereshkova), constitúen unha parte da contribución dos alumnos de Literatura Universal á VII Semana da Ciencia e da Tecnoloxía.

Ilustrador: Scott Brundage

ARMAS DE DESTRUCCIÓN MATEMÁTICA, Cathy O'Neill

CATHY O'NEILL, Armas de destrucción matemática, Capitán Swing, Madrid, 2018, 280 páxinas.

A matemática O’Neil expón neste libro sutitulado Cómo el big data aumenta la desigualdad y amenaza la democracia os modelos actuais que conforman o noso futuro. Estas «armas de destrucción matemática» califican a maestros, estudantes, ordenan currículos, conceden (ou negan) préstamos, evalúan aos traballadores, diríxense aos votantes, fixan a liberdade condicional e monitorean a nosa saúde.

PARENTESCO, Octavia E. Butler

OCTAVIA E. BUTLER, Parentesco, Capitan Swing, Madrid, 2018, 328 páxinas.

[NUC BUT par]

Esta novela conta a historia de Dana, unha muller negra que de modo inconcebile viaxa no tempo: abandona a California dos anos 70 para rematar no sur durante a Guerra Civil.

BONUS TRACK, Rosalía Fernández Rial

ROSALÍA FERNÁNDEZ RIAL, Bonus track, Galaxia, Vigo, 2018, 162 páxinas.

[NG FER bon]

COMO FALAR?

   Hai roupa de abrigo?

   —Non moita. E logo?

   —O neno ten frío. 

   A tía do rapaz remexeu de arriba abaixo os armarios dos dous cuartos que contiña a casa. Na primeira atopou un edredón, que lle pareceu demasiado roído e vello para abrigar o sobriño e, na segunda, unha manta de características similares, pero que, aínda por riba, apestaba a alcanfor.

HORA DE LER

HORA DE LER 

26ª SEMANA [2ª SESIÓN]

Arredor de 1930 Marc Chagall pointou O anxo e o lector.  

Bastante despois, este ano 2018 Violeta Silva Sánchez e Rosalía Fernández Rial poñen a súa creatividade nas nosas máns.

LA BARCAROLA, Pablo Neruda

PABLO NERUDA, La Barcarola, Seix Barral, Barcelona, 2017, 189 páxinas.

[PC NER bar]

TE AMO


Amante, te amo me amas y te amo;
son cortos los días, los meses, la lluvia, los trenes;
son altas las casas, los árboles y somos más altos;
se acerca en la arena la espuma que quiere besarte;
transmigran las aves de los archipiélagos
y crecen en mi corazón tus raíces de trigo.

No hay duda, amor mío, que la tempestad de septiembre
cayó con su hierro oxidado sobre tu cabeza
y cuando, entre rachas de espinas te vi caminando indefensa,
tomé tu guitarra de ámbar, me puse a tu lado,
sintiendo que yo no podía cantar sin tu boca,
que yo me moría si no me mirabas llorando en la lluvia.

¿Por qué los quebrantos de amor a la orilla del río,
por qué la cantata que en pleno crepúsculo ardía en mi sombra,
por qué se cerraron en ti, chillaneja fragante,
y restituyeron el don y el aroma que necesitaba
mi traje gastado por tantas batallas de invierno?

CORPO DE ANTIOCHIA, Tamara Andrés

TAMARA ANDRÉS, Corpo de Antiochia, Galaxia, Vigo, 2017, 84 páxinas.

 [PG AND cor]

Non hai beleza nas pegadas 

dos que abrigan a marchar, 

nin naqueles recantos onde 

agachamos a carne 

que nos arrincaron 

nin nos tempos 

que son roubados. 

Os éxodos son a fame 

da memoria. Cando suceden 

levamos con nós todos os nenos 

para que sexan eles quen abran 

o camiño. 

Nós calamos 

mentres comezamos 

a non lembrar.

OPINIONES DE UN PAYASO, Heinrich Böll

HEINRICH BÖLL, Opiniones de un payaso, Seix Barral, Barcelona, 256 páxinas.

[NUC BÖL opi]

Xunto a Günter Grass, Böll é un dos escritores máis representativos da literatura alemana do século XX. Opiniones de un payaso, é a súa novela máis conecida do Premio Nobel de Literatura do ano 1972.

ENIGMAS DE OTROS MUNDOS, Martin Gardner

MARTIN GARDNER, Enigmas de otros mundos, Salvat, Barcelona, 2018, 170 páxinas.

HORA DE LER

HORA DE LER 

25ª SEMANA [1ª SESIÓN]

Tal vez a rapaza que pintara Winslow Homer está a ler o relato de Inés Pedreira Barbeito ou os poemas de Tamara Andrés. Porque hai anos nos que, durante o mes de abril, a chuvia mesmo concede a xente poder sentarse a sombra das árbores a ler.

V CONCURSO DE ESOPÍAS IES FRANCISCO AGUIAR

FICCIÓN (OU NON-FICCIÓN) COA CIENCIA: A MAXIA DO NÚMERO π 

A Biblioteca Sebastián Buedo Jiménez convoca o V Concurso de Esopías do IES Francisco Aguiar. 

BASES

Poderá participar calquera alumno matriculado no IES Francisco Aguiar.

1. Os participantes presentarán unha esopía inédita, en castelán ou galego, segundo a guía que se acompaña nesta convocatoria, e tendo en conta a definición desta: Esopía é un relato, comentario ou poema, de aproximadamente 140 carácteres (tweet), onde cada palabra leva un número de letras igual ás sucesivas cifras do número π. A esopía terá un mínimo de cinco palabras.
2. A esopía deberá ir acompañada dunha ilustración orixinal.
3. Establécense tres categorías nas que o xurado designará un gañador porcategoría: Alumnos de primeiro e segundo da ESO / Alumnos de terceiro e cuarto da ESO, bacharelato e Ciclo Formativo.
4. Os participantes, que poden presentar ata un máximo de 3 esopías, obtarán a un único premio, que consisitrá nun vale para mercar material informático, audiovisual, didáctico ou educativo. Terán unha valoración especial aquelas esopías que se axusten á temática da Semana da Ciencia e a Tecnoloxía: A muller científica.
5. Os premios poderán ser declarados desertos.
6. O prazo de entrega remata o 27 de abril de 2018.
7. As esopías, que deberán ser entregadas na Biblioteca, empregarán completamente cuberto o seguinte modelo descargable nesta ligazón.
8. O xurado, designado polo Equipo da Biblioteca, estará integrado por distintos membros da comunidade educativa.
9. A participación nesta convocatoria implica a aceptación das normas contidas nas presentes bases, así como a decisión do xurado, que será inapelable.

***

Esopía é un relato, comentario ou poema, de aproximadamente 140 caracteres (tweet), onde cada palabra leva un número de letras igual ás sucesivas cifras do número π. A esopía terá un mínimo de cinco palabras. A guía para facer esopías ten, entre espazos en branco e letras, 140 caracteres. Hai en total 24 palabras. As comas, puntos e comas, dous puntos, apóstrofos… poden ocupar un espazo en branco. Aínda quedan dous espazos para signos de interrogación ou exclamación, ao inicio ou ao final.